Vakbonden: Een alternatieve kritiek, omdat het nodig is

          Vakbonden hebben te veel macht! Vakbonden wenden verkeerde methoden aan! Vakbonden zijn profiteurs van het systeem! Vakbonden stellen onhaalbare eisen!

          Dergelijke kritieken en meer kregen we de voorbije dagen overal te lezen en horen. De verbale woede die bij sommige mensen ontstaat als de vakbonden "weer maar eens" staken, is niet zelden hallucinant. Omdat het over een zaak van algemeen belang gaat – die ons vooral heel erg veel geld kost – worden de gebruikelijke adviseurs opgetrommeld: het Itinera Institute. Met alweer dezelfde, voorspelbare analyses.

          Alvorens hierop door te gaan, eerst een korte uitweiding over het Itinera Institute, een denktank die tot nader order nog steeds ingevuld wordt als neutraal (als in onafhankelijk) en wetenschappelijk (als in niet-ideologisch). Elk kritisch individu zou hiertegenover net erg wantrouwig moeten staan, maar uit de steeds frequentere raadpleging van dit instituut blijkt net het omgekeerde. De media die toch ook deels tot taak heeft ons tot kritische burgers op te voeden, heeft het Itinera Institute als autoriteit aanvaard.
Het Itinera Institute gaat uit van de juistheid en het belang van de economische wetenschap en ziet die als fundamenteel voor een democratische samenleving. Dat de economische wetenschap nog niet half de voorspelbaarheid heeft die positieve wetenschappen zoals de natuurkunde of scheikunde wel bezitten, zou ons echter moeten aanmanen tot nog meer voorzichtigheid. Dat de democratische invulling gegeven wordt op basis van wat praktisch haalbaar is binnen het hedendaagse wereldsysteem, toont daarnaast aan dat de denktank niet alleen wars staat van elke vorm van idealisme, maar zich liefst ook erg ver weg houdt van veranderingen die tot een ander wereldsysteem kunnen leiden.
De hegemonische constitutie van het huidige wereldsysteem is wat men kan vatten onder het "neoliberalisme". Een spook. Niet wetenschappelijk af te bakenen. Onmogelijk te definiëren.  De illusie die de Linkse Kerk bindt. Dergelijke zwakke kritieken getuigen van de armoede aan inzicht in onze eigen bepaaldheid. Dat de filosofische onderlaag van elk liberalisme – en dus ook van het  neoliberalisme – gefundeerd is in de totale onafhankelijkheid (i.e. absolute vrijheid) van elk individu, heeft ervoor gezorgd dat we de op ons inwerkende krachten niet meer (her)kennen – of toch niet meer serieus nemen. We ridiculiseren ze en doen ze af als voorbijgestreefd of niet relevant. De eindeloze, vaak gratuite verwijten op het relativisme (of postmodernisme) en het marxisme (of communisme) getuigen hiervan.
Denken in termen van systeemanalyse of discouranalyse is een denktank als het Itinera Institute vreemd. Daarom kunnen ze zichzelf niet meer plaatsen binnen de temporaliteit en historiciteit van het huidige wereldsysteem. De eindeloze dynamiek waarin mensen en samenlevingen zich begeven, is voor het Itinera Institute blijkbaar irrelevant. Het neoliberalisme usurpeert de wijze van hun denken, net als dat van vele anderen in onze samenleving. Dat voor velen alternatieven voor het kapitalisme en het globalisme ondenkbaar zijn, of enkel te vatten zijn in hun antipode (communisme en nationalisme), getuigt hiervan. Dat andersglobalistische bewegingen (zoals Occupy) nog steeds als naïef en zelfs ronduit dom ("want ze weten niet wat ze willen") worden afgedaan, ook.

          Zoals dus te verwachten was, werd het Itinera Institute weer aan het woord gelaten over de hele situatie rond de stakingen. Marc De Vos heeft het in De Standaard over "een toxische mix van ontkenning, fundamentalisme en utopisme" (http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=AJ3JQFQR) en Ivan Van De Cloot heeft het in De Tijd over "de vakbonden die blijk geven van extreem conservatisme" (http://www.tijd.be/opinie/analyse/Vakbonden_geven_blijk_van_extreem_conservatisme.9140807-2336.art). Natuurlijk hebben ze beiden een punt in hun opiniestukken en kan hun niet verweten worden a priori tegen vakbonden te zijn. Maar de rationele analyse, de optimistische kijk op wetenschappelijke vooruitgang en het blinde vertrouwen in de economische premisse die welvaart genereert (i.e. groei), maken hun vertoog even ontkennend, fundamentalistisch, utopisch en conservatief als waarvan ze de vakbonden verwijten.

          Ten eerste is hun rationele argumentatie enkel gericht tegen de enerzijds opportunistische (i.e. voor electoraal gewin tijdens de sociale verkiezingen) en anderzijds niet-redelijke (i.e. de geloofwaardigheid voor de achterban is belangrijker dan de geloofwaardigheid van hun vertogen) vakbonden. Hoewel ze hiermee terechte kritieken aankaarten, gaan ze voorbij aan het opportunisme en de onredelijkheid waarin besluitvorming over het algemeen gebeurt. Opportunisme en onredelijkheid zijn dus niet eigen aan vakbonden. Dit beweren ze ook niet, maar deze algemene kritiek die ze hier eenzijdig toepassen op de vakbonden, verliest daardoor veel van zijn kracht. Het gaat hier namelijk niet alleen over de vakbonden. Het gaat hier over de corrupte en armzalige besluitvorming van de politiek in het algemeen. Doordat het corporatisme zo centraal staat in ons land, krijg je het logische gevolg waarbij iedereen voor zijn eigen agenda spreekt zonder nog te denken aan het algemene belang (dat in deze geglobaliseerde tijden de landsgrenzen overstijgt). Het enige antwoord op corporatisme is overigens niet "meer vrije markt" (en dus meer privatisering), iets wat impliciet in vele vertogen te merken valt omdat verkeerdelijk aangenomen wordt dat het communisme niets zinnig meer te bieden heeft.

          Ten tweede is hun optimistische kijk op wetenschappelijke vooruitgang één die gefundeerd is in een zeer tendentieus beeld op de wetenschap. Deze wetenschappelijke vooruitgang heeft vast en zeker zijn verdiensten op technologisch en medisch vlak, maar haar bestaansvoorwaarde staat in sterke wisselwerking met de armoede en uitbuiting in de wereld. Volgens de vooruitgangsdenkers zal de wetenschap de armoede en uitbuiting vanzelf wel oplossen. Ze creëert namelijk betere levensomstandigheden overal ter wereld. Deze gedachte negeert echter de zeer ongelijke manier waarop wetenschappelijke kennis en middelen toegankelijk zijn. Ze negeert evenzeer de vele problemen die de wetenschap ook voortbrengt (bvb. de wapenindustrie, de uitputting van grondstoffen, de ontginning van natuurgebieden en de talloze technische snufjes die in het Westen als basisgoederen worden gedacht). Wetenschap wordt bovendien aangewend binnen het economische systeem van vraag en aanbod – ze is dus alles behalve herverdelend en betekent allerminst een verhoogde vrijheid over de hele wereld. Dat mensen steeds ouder worden dankzij wetenschappelijke vooruitgang, garandeert dus nog geen levenskwaliteit.

          Ten derde is het blinde vertrouwen in groei als premisse voor welvaart niet houdbaar. Onze definitie van welvaart is om te beginnen zéér decadent. Het energie- en middelenverbruik, de eindeloze consumptie en de onbeperkte toegang tot luxegoederen en -diensten zijn een onderdeel van wat we in het Westen als "welvaart" beschouwen. Deze welvaart is echter, opnieuw, erg tijdelijk. Mijn generatie lijkt zich niet meer te kunnen voorstellen hoe het was om zonder dat alles te leven. De generatie die wordt bestempeld als de babyboomers wil die welvaart niet meer kwijt. Maar over wat gaat het hier eigenlijk?
De voortdurende innovatie (die steeds vaker van wetenschappelijke/technologische aard is) in overheids- en privébedrijven zorgt voor een verpletterende concurrentie. De markten worden daardoor ofwel opgeslokt door een aantal dominante spelers die semi-monopolies creëren (en vanuit het standpunt van kleine zelfstandigen één groot monopolie hebben), of ze worden zodanig gefragmenteerd dat eigenlijk alles een kopie wordt van mekaar (waar kleine zelfstandigen vaak door failliet gaan). De schijn die gecreëerd wordt (i.e. dat markten democratisch en vrij zijn), wordt opgeheven door de werking van de markten zelf. Deze gaan namelijk uit van de rationele, nutsmaximaliserende en eigenbelang-hebbende mens (de zogenaamde homo economicus, een zeer liberaal mensbeeld dat zelfs wetenschappelijk moeilijk vol te houden is) terwijl mechanismen zoals 'marketing' en 'branding' de mens voortdurend manipuleren.
Op basis van dat alles krijgen we het idee dat we in een soort van enorme welvaart leven waar we ons praktisch alles kunnen veroorloven (op materieel vlak). Indien de rest van de wereld het Westen zou volgen (zoals de BRIC landen nu doen), zal dat ook voor hen veel welvaart genereren. Die logica gaat echter niet meer op omdat de wereld kreunt onder onze ecologische voetafdruk. Groei is dan ook niet meer te verantwoorden in het Westen, integendeel: een inkrimping van onze groei, en dus verarming, zou in het voordeel zijn van de hele wereld – ook het Westen zelf!

          Hoewel de vakbonden zeer zwaar worden belaagd, is hun eis enkel te verwerpen vanuit het standpunt dat "groei" niet meer te verantwoorden is. En dat is niet wat er nu gebeurt. Er moet bespaard en geresponsabiliseerd worden! De machtshebbers consolideren zo de neoliberale logica. Het egoïsme dat de vakbonden verweten wordt, is bovendien weinig flatterend als je ziet dat het meestal gebeurt door mensen die daardoor een dag inkomen missen of een (werk-gerelateerde) afspraak niet kunnen nakomen. Het op-eigenbelang-gebaseerde plichtsbewustzijn gebiedt hen de vakbonden uit te schelden.
De stakingen zijn daarnaast enkel te verwerpen op basis van het feit dat ze niet plaatsvinden om het neoliberalisme een harde klap toe te dienen, maar enkel om de eisen van de vakbonden kracht bij te zetten. Dat Moody's de kredietrating van NMBS Holding al verlaagd heeft, laat wel zien dat de stakingen een indirect effect uitoefenen op de economie wat – ironisch genoeg – niet de bedoeling is van de vakbonden. Een positief neveneffect concludeer ik, een ongewenst neveneffect concluderen de vakbonden, economen en andere beleidsmakers. Echter, het zou een nog veel positiever neveneffect zijn, moest de hele beleidsstructuur niet afhangen van die kredietwaardigheid. Dus niet de vakbonden, maar de ratingbureaus hebben in dit geval de reële macht.

          Volgens iVOX (die een steekproef afnamen bij 1.050 Vlamingen) zou 67.5% niet achter de stakingen staan. Het onbegrip tussen de mensen is dus groot, maar door voortdurend op mekaar te gaan schelden of louter kritiek te geven zonder het grote plaatje in rekening te brengen, zal dat onbegrip alleen maar toenemen. Dat er verschillende publieke stemmen klonken tegen de stakingen zoals de zeer persoonlijke open brief van Koen Galle (http://checkthis.com/k0w4),  het satirische stuk van Lander Maan (http://www.raaskalderij.be/2011/12/nmbs-personeelsleden-nemen-per-ongeluk-allemaal-verlof/), de "Het Kan Anders"-actie van Thomas Stroobants (http://www.facebook.com/pages/Het-Kan-Anders/195930080455241?sk=wall), de (ludieke) oproep tot burgerlijke ongehoorzaamheid van Bjorn Claes (http://www.reizigersprotest.be/), de constructieve kritiek van Steven M. (http://checkthis.com/j5qa), de oog-om-oog actie van een aantal jongeren in Leuven (http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20111221_106) en de op Jobat aangeboden 40 alternatieven voor staken (http://www.jobat.be/nl/artikels/40-alternatieven-voor-een-staking/) is een positief gegeven. Ze gaan echter allemaal voorbij aan het feit dat die vakbonden hun eisen enkel kunnen gedijen binnen de bestaande wereldorde. Daarin worden die eisen bovendien radicaal afgewezen op basis van besparingsmaatregelen en responsabilisering met als argumenten dat iedereen zijn steentje moet bijdragen (besparingen) en dat iedereen langer zal moeten werken in de toekomst (responsabilisering). En dat allemaal om onze welvaart te garanderen – een welvaart die begrepen wordt als toegang tot luxe en leidt tot verkwisting en materialisme. Deze garantie houdt ook geen steek, want het kapitalisme sukkelt van de ene crisis in de andere, het is gebaseerd op een fundamentele materiële ongelijkheid tussen verschillende werelddelen en het hypothekeert het voortbestaan van de mens door het klimaat en het milieu onherroepelijke schade toe te brengen.

          De kritieken op de vakbonden hebben geen enkele waarde zonder ze te plaatsen binnen het wereldsysteem waarin we leven. In dat wereldsysteem hoort de prioriteit dan ook niet te liggen bij kritieken op de vakbonden, maar bij kritieken op de werking van dat wereldsysteem en dus het globalisme, het kapitalisme en het neoliberalisme. Een kritiek vanuit andersglobalistisch standpunt is hoe langer hoe meer onontbeerlijk, anders zal het anti-globalisme van nationalistische, anti-liberale en niet zelden racistische instanties steeds meer als enige alternatief worden beschouwd.

          Voor deze kritische reflectie heb ik gepoogd het zeer ongenuanceerde en populistische getier even aan de kant te laten liggen. Het heeft weinig zin te argumenteren tegen dergelijke emotioneel geladen razernij. Een denktank als het Itinera Institute is daarentegen belangrijker om van kritiek te voorzien, gezien hun "neutrale" en "wetenschappelijke" analyses vaak een beeld creëren dat voor sommigen als "de Waarheid met grote W" geldt. Het blijft echter van cruciaal belang om hun relativiteit te benadrukken. Iets wat vandaag zeer sterk afgekeurd wordt in academische en politieke kringen, maar net daarom opnieuw aan belang moet winnen.

Kritische beschouwing op Jan Verplaetses "Zonder vrije wil"

          Over de vrije wil zijn al bibliotheken vol geschreven. Dit hoeft niet te verbazen omdat het reeds een oeroud filosofisch thema is. Daarnaast staat in direct verband met de vrije wil ook het concept van (persoonlijke of gedeelde) verantwoordelijkheid. Dat ligt behoorlijk voor de hand: zonder vrije wil kan je niet spreken over verantwoordelijkheid, je hebt je handeling namelijk niet gewild. Of nog: je had je handeling zelf niet in de hand en je had geen andere keuze.

          Deze twee ideeën staan centraal in het betoog van Jan Verplaetses Zonder vrije wil en constitueren het concept van de vrije wil: indien je niet beschikt over broncontrole (i.e. controle hebben over de bron, wat hier dus 'jezelf' betekent) en geen alternatieve opties (i.e. keuzes) hebt, is verantwoordelijkheid uitgesloten. Verplaetse zet zich hiermee in het kamp van wat men de harde incompatibilisten noemt. Dit wil zeggen dat hij het volgende syllogisme onderschrijft:

“Premisse 1: Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en bron-controle uitgesloten.

Premisse 2: Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid.

Premisse 3: De alternatieven voor causaal determinisme zijn irrelevant of uitgesloten.

Conclusie: Verantwoordelijkheid is uitgesloten.” (p. 37)

Naast de harde incompatibilisten, zijn er de zogenaamde zachte incompatibilisten (of libertaristen), die het oneens zijn met premisse 3, en de compatibilisten, die het oneens zijn met premisse 2. Zij onderschrijven het syllogisme dus niet. Heden ten dage omvatten deze drie posities min of meer het hele spectrum aan stellingnames met betrekking tot de vrije wil. Ook retrospectief kunnen deze drie posities, zij het een stuk voorzichtiger, van toepassing zijn.

          Twee debatten staan centraal in de verdediging van het syllogisme: het determinisme-indeterminisme debat en het causaliteit-acausaliteit debat. Verplaetse argumenteert dus, trouw aan het syllogisme, voor causaal determinisme. Dit doet hij voornamelijk met bevindingen uit de natuurkunde en de neurowetenschap. In het tweede deel van hoofdstuk 1 benadert hij determinisme en causaliteit vanuit natuurkundig standpunt. Nadien, in hoofdstuk 2 en 3, gaat hij verder op de benadering van deze oeroude filosofische thema's en belicht ze met actuele bevindingen uit de neurowetenschap. Verplaetse maakt gebruik van empirische toetsing enerzijds en gedachte-experimenten anderzijds om het causaal determinisme hard te maken. Het blijft uiteraard bij de lezer om te bepalen in hoeverre die mee gaat in de argumentatie. Ik kan me er maar deels bij aansluiten. Een wetenschappelijke benadering van determinisme en causaliteit lijkt me legitiem te zijn, het zijn namelijk filosofische concepten die uitspraken doen over de werkelijkheid en bijgevolg – in zekere mate – wetenschappelijk getoetst kunnen worden, maar het is een benadering van de werkelijkheid die niet sluitend is.

          Ik ben geneigd het syllogisme te onderschrijven, op voorwaarde dat ik mee ga in Verplaetses positivistische benadering van het vrije wil probleem. Het is cruciaal op te merken dat er ook nog een fenomenologische benadering van de vrije wil is. Kort gesteld komen vele fenomenologen – via een geheel andere methode – tot de conclusie dat “l'homme est condamné à être libre”, zoals Jean-Paul Sartre het formuleerde. Om het te zeggen zoals het in studieboeken te lezen staat: “De fenomenologie ondergraaft elke claim die aanspraak maakt op waarheid door een fundamentelere dimensie bloot te leggen die dat waarheidspreken mogelijk maakt.” Hun methode is dus veeleer gebaseerd op een subjectivistische benadering, minder dan op een objectivistische – beide benaderingen hebben hun voor- en nadelen en geen van beiden hebben het laatste woord. Hoewel Verplaetse één maal impliciet (in het subhoofdstuk “Het vrijewilgevoel”) en één maal expliciet (in het subhoofdstuk “Redenen zijn geen oorzaken”) gewag maakt van de fenomenologische benadering, blijft dit onderbelicht in het boek. Als je zoals Verplaetse een positief wetenschappelijke methode hanteert, is dat niet nodig, maar het is belangrijk te benadrukken dat hier geen sluitend antwoord wordt gegeven op het hele vrije wil debat. Het syllogisme is voornamelijk een uitdaging voor compatibilisten en libertaristen die een positief wetenschappelijke methode hanteren, niet voor compatibilisten en libertaristen die tot hun overtuiging komen via een fenomenologische benadering.

          Los van de juistheid van de drie posities, is het harde incompatibilisme ongetwijfeld de meest braakliggende. De libertaristische of compatibilistische zijn namelijk behoorlijk manifest in het menselijke denken en bijgevolg worden hun consequenties ook sterk vertegenwoordigd in het alledaagse leven. De positie van het harde incompatibilisme is dat veel minder, ze is intuïtief dan ook een stuk minder toegankelijk.
Verplaetse argumenteert in hoofdstuk 4 dat de hard incompatibilistische positie wel degelijk manifeste gevolgen heeft, bijvoorbeeld in het strafrecht, waar het hele discours van verantwoordelijkheid steeds moeilijker vol te houden is. In het strafrecht is verantwoordelijkheid uiteraard een centraal concept, of zoals in het boek te lezen staat: nullum crimen sine culpa (zonder schuld geen misdrijf). Deze centrale leuze binnen het strafrecht bevestigt het belang van verantwoordelijkheid. Maar zonder verantwoordelijkheid is de leuze zijn centrale draagkracht verloren. Wat dan te doen? Verplaetse schetst in het verloop van hoofdstuk 4 drie modellen die een alternatief bieden.

          Het eerste is het illusiemodel. Hier verandert er niets, we blijven gewoon handelen alsof verantwoordelijkheid bestaat. Dit model doet sterk denken aan een soort van fictionalisme: we doen 'alsof' het bestaat, omdat het nu éénmaal erg praktisch is en de kosten van verandering niet opwegen tegen de baten. Of zoals Verplaetse stelt: de radicale conclusie van het harde incompatibilisme wordt aanvaard, maar ze wordt gekoppeld aan een maatschappelijk pragmatisme. De vraag is dan in hoeverre zoiets vol te houden is. Als je weet dat iets niet is, terwijl je moet handelen alsof het wel is, lijkt dat een erg zware opgave – het illusiemodel drijft hiermee de eenheid tussen rede en gevoel uit mekaar. Bovendien, als de idee dat verantwoordelijkheid niet bestaat ooit even sterk ingeburgerd geraakt als de idee dat verantwoordelijkheid wel bestaat, kan men onmogelijk verwachten dat iedereen nog handelt alsof verantwoordelijkheid bestaat.

          Het tweede model is het 'schrap de schuldvoorwaarde'-model. Of nog: je kan verantwoordelijk zijn zonder schuldig te zijn. Risico-aansprakelijkheid (bijvoorbeeld de leerkracht die aansprakelijk is voor de schade die zijn leerlingen berokkenen) is hiervan een voorbeeld. Een strafrecht met risico-aansprakelijkheid is echter eerder uitzondering dan regel.
Door de schuldvoorwaarde te schrappen, krijg je in plaats van een schuldrecht een maatregelenrecht. Omdat dit model kijkt naar welke maatregel het beste past bij welke overtreding en welke overtreder, doet het een sterk beroep op de wetenschap. Het belang van onder andere artsen, psychiaters, pedagogen, biologen, sociologen en maatschappelijke werkers is hier dus cruciaal. In deze verwetenschappelijking van het strafrecht lijkt Verplaetse niet meteen een probleem te zien. “Hoe kan je nu te wetenschappelijk zijn?” (p. 170), vraagt hij zich af.
In een dergelijke retorische vraag zie ik toch enkele bezwaren. De consensus over wetenschappelijke kennis is helemaal niet zo universeel. Er zijn wel degelijk wetenschappen die nog ter discussie staan. De vraag hoe men te wetenschappelijk kan zijn, is er één die daarom ook veel voorzichtiger gesteld dient te worden. Verplaetses boek gaat uiteraard niet over de legitimiteit van wetenschappelijke kennis, dus moet hij daarover geen heel hoofdstuk opzetten. Echter, het is wel van belang geen genoegen te nemen met wat hij als antwoord poneert, namelijk dat “wetenschappelijke kennis de beste kennis is die we hebben” (p. 170). Maatregelenrecht kan verschrikkelijke gevolgen hebben indien een bepaalde wetenschappelijke discipline een verkeerd paradigma hanteert. Zo heeft Gie van den Berghe in zijn boek De mens voorbij (Meulenhoff/Manteau, 2008) uitstekend aangetoond dat wat als wetenschappelijk legitiem werd beschouwd een eeuw geleden, vandaag wordt afgedaan als pseudo-wetenschap (zoals bijvoorbeeld de frenologie). Zo moet men bij zeer recente wetenschappen, zoals bijvoorbeeld de evolutiepsychologie, de sociobiologie en de gedragsgenetica, erg voorzichtig omgaan met een vergaande interpretatie en zeker een vergaand gebruik ervan (zoals bijvoorbeeld het raadplegen van dergelijke wetenschappers in strafrechtelijke procedures).
Verplaetse behandelt de bemerkingen van de critici op het maatregelenrecht te weinig. Zo stelt hij zich de retorische vraag of er enige redenen zijn om kennis van gedragswetenschappen die in hun kinderschoenen staan niet toe te passen. Argumenteren dat overheden heel wat belastinggeld pompen in de gedragswetenschappen, is geen afdoende reden om deze als valabel te accepteren, gezien die overheden ook deel uitmaken van hetzelfde heersend paradigma. In deze vind ik het alvast veel te voorbarig om te stellen dat “het onze plicht is om die kennis ook te gebruiken” (p. 171).

          Het derde model is het preventiemodel. Volgens dit model verdwijnt niet alleen de schuld, maar ook de verantwoordelijkheid. De focus verschuift hier van schuld naar preventie, waarvan veiligheidsmaatregelen en risicobeperking de centrale strategieën uitmaken. Slachtoffers zullen echter nooit verdwijnen en ongelukken gebeuren nu éénmaal. In het preventiemodel is de rol van verzekeringsmaatschappijen en schadefondsen dus behoorlijk belangrijk. Dit hele model lijkt mij alvast een erg gevaarlijke piste te zijn, het klinkt allemaal erg als een commodificatie van de hele schuldkwestie: de slachtoffers krijgen een financiële vergoeding om hun leed te verlichten of weg te nemen. Met een zekere vorm van verzekering is niets mis, of het nu gaat om privé-verzekeraars of fondsen van overheidswege, maar het lijkt me niet wenselijk om schuldvragen voornamelijk te beantwoorden met verzekeringen.

          Op het einde van het vierde hoofdstuk schetst Verplaetse een eigen model dat zou kunnen dienen voor een strafrecht zonder schuld. Terwijl hijzelf stelt dat elk van de drie modellen hun voor- en nadelen hebben, is het model zoals hij het schetst voornamelijk gebaseerd op het preventiemodel en dus op verzekeringsmaatschappijen en schadefondsen. Zoals Verplaetse reeds aangeeft, is zijn model verre van uitgewerkt, maar zijn uitgangspunt is wel dat “in het ideale rechtsmodel zonder schuld en verantwoordelijkheid geen civielrechtelijke aansprakelijkheid of strafrechtelijke verantwoordelijkheid meer bestaat” (p. 182).
Ik ben het niet eens met zijn (jammer genoeg onuitgewerkte) aanzet, die te veel beroep doet op privéverzekeraars en schadebetalers. Zo is Verplaetses model opgebouwd rond een foutverzekering voor schade aan anderen, een verzekering voor risico-aansprakelijkheid, een misdrijvenverzekering en ten slotte de eigenlijke schadebetalers (in hoofdorde privéverzekeraars en in subsidiaire orde de overheid).
Eerder ben ik geneigd om het tweede model te volgen, maar met een hoge dosis evenwichtige interdisciplinariteit – vrij van een te star vertrouwen in 'de' wetenschap. Daarenboven zou ik ook de klemtoon verschuiven van natuurlijke personen naar rechtspersonen, zoals ik verderop zal toelichten.

          Naast de strafrechtelijke moeilijkheden die het verdwijnen van verantwoordelijkheid in de praktijk veroorzaken, bespreekt Verplaetse in het vijfde en laatste hoofdstuk ook de persoonlijke gevolgen. Zo verdwijnt volgens hem elke uitspraak van verwijt of elke betuiging van lof. Wat mij betreft zie ik dat liever vandaag dan morgen gebeuren! Verwijten zouden dan plaats maken voor begrip – begrip in de betekenis van verstaan of begrijpen, niet goedkeuren. Het verdwijnen van verwijten zou bovendien de uitsloverige prestatiecultuur kunnen ondergraven (waar deze verwijten uitstekend gedijen, aldus Verplaetse). Ik ben wel te vinden voor een rationele omgang met de feitelijkheid, maar deel net als Verplaetse de bezorgdheid om hierdoor gepercipieerd te worden als “moreel superieur”, arrogant zelfs. Het harde incompatibilisme lijkt daarnaast ook de indruk te wekken dat men berust in de actuele wereld en stand van zaken – er valt namelijk niemand iets te verwijten. Het lijkt dus alsof deze positie zich liefst ver weg houdt van elke vorm van verandering, verbetering en vooruitgang. Volgens Verplaetse zijn dit echter allemaal ontsporingen die niet behoren tot het basisprogramma van het harde incompatibilisme, maar hij maakt zich – helemaal terecht – wel zorgen om wat er in de periferie kan ontstaan: vluggere opgave, grotere afstandelijkheid, verminderde spontaniteit, stoïcijnse beheersing, lagere verwachtingen, misplaatste koelbloedigheid,... Uiteraard is dat geen probleem dat eigen is aan het harde incompatibilisme, elke positie heeft zo zijn nadelen die onvoorzien en/of ongewenst zijn. Ik denk echter niet dat we op dit punt dicht bij een dergelijke rationele benadering van de feitelijkheid zijn – toch zeker niet in de omgang met elkaar. De opflakkering van emotionele uitspraken zoals verwijten of lofbetuigingen moeten erkend worden, maar moeten ook gestuurd worden – een beheerste aanpak van de menselijke emoties, binnen de mate van het mogelijke, daarin zie ik niets verkeerd. Deze beheerste aanpak lijkt althans in vele opiniestukken in de (nieuwe) media te ontbreken. Niet zelden bestaan deze uit verwijten aan het ene of het gene adres, wat frustratie, vergelding en zinloze discussie met zich kan meebrengen, vaak de essentie van het probleem uit het oog verliezend. Enige beheersing zou in deze niemand schaden.

          Het is erg boeiend als je de conclusie van Jan Verplaetse koppelt aan de responsabiliseringsretoriek die vandaag overheersend is in het politieke debat. Het responsabiliseren van de burger lijkt incompatibel met het harde incompatibilisme, want wat kan en mag er dan nog verwacht worden van een individu? Dit is natuurlijk eerder fatalistisch gesteld, maar de positie toont wel aan dat je bijlange niet meer zoveel verantwoordelijkheid in de schoenen van één individu kan schuiven. Zo verantwoorden producenten en marketeers hun praktijken door beroep te doen op de Latijnse uitdrukking “caveat emptor” (koper, wees op je hoede): de verantwoordelijkheid ligt bij de consument. Als individu krijg je zodanig veel verantwoordelijkheden toegewezen, dat nog meer responsabilisering van het individu een politiek discours is dat onrealistische verwachtingen koestert.

          Ik weiger echter te aanvaarden dat een maatschappij zonder schuld of verantwoordelijkheid noodzakelijk leidt tot een laissez faire politiek en economie. Ondanks Verplaetses subhoofdstuk “Verantwoordelijke rechtspersonen”, waarin hij de schuldvraag ten aanzien van rechtspersonen een antropomorfe fictie vindt,  vind ik dat er vanuit een hard incompatibilistische hoek wel degelijk kan gevraagd worden voor responsabilisering van systemen. Indien men akkoord gaat met de voorwaarde dat de mens causaal deterministisch handelt, zijn de verschillende soorten causaliteiten iets waar je als individu weinig kan aan veranderen. Je kan de genetische code gaan aanpakken, de fysiologie van de mens, de neuronale netwerken, etc. Dat is één mogelijkheid – maar wie bepaalt dan welke de meest wenselijke “mens” is? Wat wordt de standaard? De andere mogelijkheid is dat je systemen aanpakt (bijvoorbeeld het economische, het juridische en het politieke). Dergelijke systemen responsabiliseren blijft, mijns inziens, wel mogelijk vanuit een hard incompatibilistische benadering.
Je kan een systeem namelijk wel verantwoordelijk stellen, je kan er enkel geen natuurlijke personen voor laten opdraaien. De schuldige wordt dan niet één individu, aan wie de vrije wil ontbreekt, maar een heel systeem. Rechtspersonen zijn in deze optiek wel verantwoordelijk, niet als antropomorfe fictie, maar als materiële emanatie van een collectief gedachtegoed; dat collectief gedachtegoed is daarbij te begrijpen als het heersende beeld of paradigma van een bepaald systeem in een bepaalde tijd-ruimte context. Het a fortiori argument dat stelt dat “indien schuld en verantwoordelijkheid niet gelden voor natuurlijke personen, zij ook niet gelden voor rechtspersonen” (p. 164), werkt bijgevolg niet. Een collectief gedachtegoed kan namelijk gestuurd worden, dat is geen individuele keuze, maar wel een collectieve. Deze collectieve keuzes zijn uiteraard ook ondergeschikt aan causaliteiten, maar die causaliteiten zijn wederom vatbaar voor verandering. Stel bijvoorbeeld dat het harde incompatibilisme het ooit haalt van de andere twee posities. Dat zou het bewustzijn van het individu ook mee veranderen. Dit bewustzijn zou kunnen zorgen voor méér inzicht in wat ons als individu bepaalt, wat er op zijn beurt dan weer voor kan zorgen dat we sneller, gerichter en beredeneerder kunnen ingrijpen in de causaliteiten die ons determineren. De grenzen van wat we kunnen veranderen als collectieve entiteit, begeven zich voornamelijk op natuurkundig niveau. In die zin kan je wel een onderdeel van het economische systeem verantwoordelijk stellen (als materiële emanatie van een collectief gedachtegoed), maar niet de zwaartekracht. Indien er door een storm een boom valt op iemand, kan je met verantwoordelijkheid niets aanvangen. Indien daarentegen het economische systeem ervoor zorgt dat iemand verhongert, kan je dat systeem wel verantwoordelijk stellen door de instellingen die het systeem constitueren verantwoordelijk te stellen.

          De economische systemen waarin we ons begeven (het kapitalisme en het corporatisme) hebben heel wat rechtspersonen “in dienst”, zoals banken, multinationals en overheidsinstellingen. Om uitwassen van deze systemen aan te kunnen klagen, is spreken over aangedaan onrecht onontbeerlijk. Je kan dat aangedaan onrecht proberen te begrijpen, maar je kan bezwaarlijk begrip (hier begrepen als 'goedkeuren') opbrengen voor kinderarbeid, vrouwenmishandeling, dictatoriale onderdrukking, religieuze intolerantie, etc. Dat hoeft niet noodzakelijk gepaard te gaan met emotionele verontwaardiging of razernij (hoewel dat, opnieuw, te begrijpen is), maar je kan het onmogelijk goedpraten – ook niet indien je deze onrechtvaardigheden begrijpt vanuit hun respectieve contexten. Zo kan ik begrijpen waarom bepaalde multinationals kinderarbeid wensen (het is goedkope arbeid, kinderen zijn geen kritische werknemers, creatie van werkgelegenheid in arme landen, de opvatting van wat een kind is/mag/aankan in andere culturen,...), maar kan ik er onmogelijk begrip voor opbrengen. Deze multinationals moeten verantwoordelijk kunnen geacht worden. Niet één of twee CEO's uit de multinational, maar de hele rechtspersoon als materiële emanatie van het collectieve gedachtegoed. Zoals de procedure met rechtspersonen dat wil, kan de zwaarste straf resulteren in een ontbinding van die rechtspersoon (wat tot gevolg heeft dat heel wat natuurlijke personen mee slachtoffers worden – hiervoor dienen zich dan ook oplossingen aan te bieden, zoals een (financieel) opvangnet voor deze mensen, tewerkstelling in andere sectoren, etc.). De harde incompatibilist zou hier kunnen opperen: Kan die rechtspersoon het helpen deel uit te maken van een economisch systeem waarin kinderarbeid essentieel is voor het voortbestaan van zichzelf? Een dergelijke vraag toont aan dat het begrip voor deze rechtspersoon hier absurde wendingen aanneemt. Een economisch systeem waarvan kinderarbeid inherent een deel uitmaakt, moet veranderd worden. Je kan nog zo stoïcijns en afstandelijk de structuren, beginselen en verhoudingen van het economische systeem bestuderen, het zou getuigen van totale apathie om de inherente fouten in dat systeem niet met de vinger te wijzen. De rechtspersonen zijn dan verantwoordelijk als materiële emanatie van een collectief gedachtegoed. De notie van collectieve verantwoordelijkheid is hier in ieder geval cruciaal. Deze notie valt of staat namelijk niet bij het aantonen of ondergraven van de vrije wil. Het had boeiend geweest om Verplaetses ideeën te kunnen lezen met betrekking tot collectieve verantwoordelijkheid.

          Het boek toont in alle geval aan dat het harde incompatibilisme een boeiende positie is, waar schuld, verantwoordelijkheid, verwijten, lof en vrije wil alle door in het gedrang komen. Het biedt perspectieven voor de toekomst en haalt filosofie over de vrije wil uit haar ivoren toren door ze te toetsen – waar mogelijk – aan de neurowetenschap. Het blijft echter zo dat het boek zijn doel wat voorbij schiet door het ontbreken van een degelijk antwoord op de fenomenologische benadering van de vrije wil. Dat hier gekozen wordt voor een positief wetenschappelijke methode, mag de mogelijk onderliggende assumptie dat dit de enige valabele benadering is van de vrije wil niet legitimeren. Volgens de hard incompatibilistische logica valt er Jan Verplaetse echter niets te verwijten over het ontbreken van een antwoord op de fenomenologische benadering. Binnen de positief wetenschappelijke aanpak is dit een uitermate sterk betoog voor het harde incompatibilisme – zodanig sterk zelfs, dat ik geneigd ben het syllogisme te onderschrijven.