Sinds het ontstaan van Anonymous en de Occupy beweging is de symbolische kracht van de film V for Vendetta,
waarin gerechtigheid zegeviert via de illegaliteit, van grote waarde
geworden. Dit is het meest opvallend waar te nemen bij de mensen die
hetzelfde masker als de protagonist van deze film, genaamd V, dragen. We
mogen dergelijke symbolische subversiviteit niet onderschatten - het
roept een associatie op met een vrijere wereld voor iedereen. Het masker
symboliseert tevens een betekenisvolle strijd tegen al zij die deze
vrijere wereld willen onderdrukken.
Persoonlijk vind ik deze Guy Fawkes-maskers erg cool (dat is de filmfreak in mijzelf die V for Vendetta
altijd al een erg straffe prent vond) en ben ik niet te hautain om de
betekenis ervan voor radicale middens te erkennen. Maar... Ondertussen
heeft de markt haar weg (terug)gevonden naar dit product. Zij die deze
markten als problematisch ervaren (i.e. de mensen die het Fawkes-masker
dragen als de belichaming van een subversief statement en niet louter
een modetrend), worden nu zelf consumenten op de markt van
Fawkes-maskers. Meteen daardoor verliest het masker zijn subversiviteit
en wordt het een cynische spotprent voor domme liberaaltjes, apathische
conservatiefjes en pedante socialistjes.
1) Een analogie met een fysiologisch proces doet terug denken aan de -
gevaarlijke - analogieën die in de 19de en vroege 20ste eeuw gemaakt
werden tussen sociale processen en biologische feitelijkheden. Eén van
de meest bekende voorbeelden hiervan was "de maatschappij als
organisme", waarin mensen als cellen werden voorgesteld en de
maatschappij in haar totaliteit als een lichaam werd gezien. Wanneer een
maatschappij slecht functioneerde, en het lichaam dus 'ziek' was, werd
dit geweten aan de ongewenste aanwezigheid van een aantal mensen, of
liever, van een aantal minderheidsgroepen die moesten worden 'genezen'.
De wijze waarop zich dit ontwikkelde, kwam in de eerste en voornaamste
plaats uit (atheïstisch-)wetenschappelijke en
(verlichtings-)progressieve hoek en resulteerde in de maakbaarheid van
mens en maatschappij cost what it may. Tot welke gruwelijkheden dit geleid heeft, kunnen we lezen in De mens voorbij (2008) van Gie van den Berghe. Ik hoef dit hier niet allemaal te herhalen.
Dergelijke
fysiologische / biologische analogieën worden vandaag, in neoliberale
context, nog vermoeiend veel gemaakt om de eigen handelingen en
ideologie (ja hoor!) te verantwoorden - àls men al enige moeite doet om
zich te verantwoorden. De minderheidsgroepen die het in deze analogieën
moeten bekopen, zijn grotendeels dezelfde als die onder de totalitaire
regimes van de 19de en vroege 20ste eeuw: werklozen, vreemdelingen,
religieuzen (nu geen joden, maar moslims), de derde leeftijd, jongeren
en studenten, zigeuners en nomaden, anarchisten, andere politieke
stromingen (nu geen liberalen, maar communisten), etc. Terwijl ik de
analogie van de fagocytose met een zeer negatieve connotatie gebruik,
zullen vele voorstanders van de huidige neoliberale constellatie dit
aanwenden op een positieve wijze: "ja, markten werken als organismen,
zie je wel dat ze volkomen natuurlijk zijn!" Ironisch genoeg
moet er voor deze 'natuurlijkheid' een religieus geloof gehecht worden
aan de Onzichtbare Hand, dat verkocht wordt in rationele termen. Door
deze Onzichtbare Hand kan je bovendien als mens, of het nu om een
enkeling of een kleine groep gaat, zogezegd geen invloed
uitoefenen op de marktwerking. Als slotsom krijg je dus een voorstelling
van markten als natuurllijke (want ze werken als een organisme),
rationele (want ook al moet je geloven dat ze werken als een
organisme - fysiologische en sociale processen zijn namelijk nooit
identiek -, er is altijd wel een rationele uitleg voor) en democratische
(want iedereen staat zogezegd mee aan het roer en individuen of kleine groepen beïnvloeden zogezegd de marktwerking niet) fenomenen. Het beleid dat hier het meest aan beantwoord? Laissez faire!
De
bedenking in deze eerste nuance is dus tweezijdig. We moeten met
dergelijke analogieën opletten, enerzijds omdat markten niet 'genezen'
moeten worden door ze te pletter te reguleren of aan banden te leggen en
hierdoor miljoenen slachtoffers te maken, anderzijds omdat we niet
mogen geloven in de illusie dat we "niets kunnen doen" aan de
marktwerking (omdat het een natuurlijk proces zou zijn) en we haar dus beter "met rust laten". Wanneer we fagosytose als descriptieve term aanwenden voor de marktwerking, moet we dan ook opletten voor waardegeladen interpretaties. En daarmee komen we bij de tweede nuance.
2) Ik gebruik de analogie met een negatieve connotatie. Daarom ben ik
nog geen anti-marktfundamentalist. Markten als micro-sociale en
tegelijk interglobale fenomenen zijn voor mij de beste wijze om handel
en economie te bedrijven. Dat zijn niet de a)
monster-markten van vandaag die worden gestuurd door oligopolische
multinationals en conglomeraten en monopolistische staten. Het zijn
evenmin de b) anti-sociale markten die
niet-marktvatbare sectoren binnendringen zoals het onderwijs en het
academisch onderzoek, de sport-, muziek- en cultuurwereld, het openbaar
vervoer, de sociale zekerheid en de ziekenzorg. Althans, deze zones zijn
niet-marktvatbaar zolang ze sociaal, menselijke en/of authentiek zijn
en niet draaien om rendabiliteit, concurrentie en/of efficiëntie (wat ze
steeds meer worden). Ook zijn het niet de c) totaal
ontheemde markten van effecten of van derivaten, waarin alles
gereduceerd wordt tot cijfertjes en geldwaarde. De werking van deze
markten is niets minder dan het letterlijk spelen met grondstoffen en mensenlevens. Het gros van de markten werkt vandaag dus niet
als micro-sociale en interglobale fenomenen. Daarenboven werkt het
overheidsapparaat steeds meer als een echt bedrijf en speelt het
voortdurend zijn monopolistische interventie-kaart uit met het excuus
dat dit legitiem zou zijn omwille van de "democratische werking"
(haha!). De grote ondernemingen gaan compromissen aan met ambtenaren en
onder elkaar en lobbyen zich tegelijk overal een weg door, waardoor ze
de reeds weinig democratische werking nóg schever trekken. Door de
corporatistische houding van de vakbonden (in ons land bvb. in de Groep
van Tien) kan het geïnstitutionaliseerde syndicalisme enkel maar een
mild-corrigerende werking uitoefenen en is hun krachtige, revolutionaire
rol volledig uitgehold - de nadruk ligt namelijk ook bij hen al
decennialang op koopkracht, alsof dat een graadmeter voor
levenskwaliteit zou zijn.
Wat ik hier allemaal mee wil zeggen, is dat markten niet noodzakelijk
slecht zijn, maar dat ze vandaag wel een door-en-door slechte werking
hebben. Deze werking mag niet 'genezen' worden, noch mag ze met rust
gelaten worden. De huidige marktwerking dient uitgehold te worden door
bvb. alternatieven op te zetten die niet meegaan in de huidige
marktlogica. Ze dient gedelegitimeerd te worden door bvb. op discursieve
wijze elke marktideoloog van een antwoord te voorzien en mensen te
informeren van de negatieve impact van markten op hun eigen leven en dat
van anderen. Ze dient bovendien actief verwijderd te worden door bvb.
vernieling of bezetting van de relevante private eigendom, een eruptieve
"dictatuur van het proletariaat" kortstondig te laten zegevieren op de
werkvloer (en alleen op de werkvloer) of het stelen / materieel
beschadigen van producten van de relevante bedrijven. De nieuwe
alternatieven die weerstaan aan de huidige marktlogica zijn er:
micro-markt-netwerken doorheen de wereld (waardoor kruisbestuiving
tussen culturen kan floreren), fairtrade en ecologische markten (niet
diegenen die door het "Groene Kapitalisme" gefagocyteerd zijn -
is dat een woord?), co-ops waar de werknemers ook de aandeelhouders en
managers zijn (waar de "dictatuur van het proletariaat" op de werkvloer -
in ideale omstandigheden - naar zou moeten leiden), Do It Yourself-cultuur
en initiatieven in zelfonderhoud en -onderneming (bvb. door belastingen
te ontwijken en aan de rand of buiten de maatschappij te gaan leven),
etc. Ik wil hier vooral duidelijk maken dat ik fagocytose niet met een
negatieve connotatie gebruik omdat ik tegen markten en ondernemerschap
ben, maar omdat ik tegen kapitalisme en neoliberalisme ben - welke
vandaag de meest manifeste uitingen van autoriteit, onvrijheid en
onderdrukking zijn. Deze tweede nuance is er dus vooral om te anticiperen op vileine interpretaties van mijn vertoog.
Wat is de plaats van de Fawkes-maskers hier nu in? Als onderdeel van
een subversieve tegencultuur (Anonymous, Occupy) die pleit voor meer
democratie, minder autoriteit en meer zelfbeschikking, heeft dat masker
een radicaal en revolutionair statuut gekregen. Dat dit een ietwat
bizarre wending is van de historische Fawkes-figuur, kan u opmerken door
een korte biografie van de man te lezen. De wending is niettemin begrijpelijk door de iconografie in V for Vendetta.
Het Fawkes-masker werd uiteindelijk, sinds de jaren 1980 en het
verschijnen van de strip, een product van de grote bedrijven DC-Comic en
nadien (met de film) Warner Brothers. De multinational Time Warner Inc.
patenteerde rond die tijd het iconische masker (en dat kon uiteraard
zomaar, ook al bestaat het al eeuwen). Het hoeft dus niet te verbazen
dat de subversiviteit die Anonymous en Occupy oproepen met het
Fawkes-masker, meteen geëxploiteerd werd door Time Warner Inc. eens deze
nieuwe tegencultuur populair werd bij de grote massa. Cru gesteld, is
dit niet meer dan de commodificatie van een revolutie en opstand. Steeds
meer mensen lopen rond met Fawkes-maskers (op de festivals, in clubs en
- uiteraard - op vele betogingen) en hebben enkel nog maar de eerder
oppervlakkige coolness-factor mee (hoewel profilering niet
noodzakelijk oppervlakkig hoeft te zijn). Het is met andere woorden
'hip' om subversieve iconografie, een Fawkes-masker in dit geval, te
dragen. Deze 'hipheid' hebben de markten nu (her)ontdekt, net zoals dat
bvb. ook gebeurde met de Che Guevara iconografie en het anarchistische symbool (uweetwel, de A(narchie) die in O(rde) te vinden is).
Door deze vermarkting van subversiviteit, is het moeilijk - als niet
onmogelijk - om nog te spreken van echte subversiviteit. Het
Fawkes-masker is hoogstens nog quasi-alternatief te noemen, meer niet.
In die zin is het doorbreken en overtreden van het conforme, het gewone
en het alledaagse, wat doorgaans geassocieerd wordt met subversiviteit,
alles behalve subversief. Chantal Mouffe stelt zelfs dat markten niets
liever hebben dan dat: de transgressie van het banale, waardoor een
markt en/of een product kan ontstaan dat (weer) uitgemolken kan worden.
Subversiviteit ligt dan ook in een idee, in een momentum, in een
handeling, in een interpretatie, maar niet in maskers of iconen an sich. Het momentum waarin de Fawkes-maskers een symbolische waarde hadden, is ondertussen ontdaan van haar kracht omdat Guy Fawkes vermarkt is.
Wie toch liever blijft zweren bij de Fawkes-maskers, zou ik graag de volgende korte fotoreportage meegeven (zie onder of op deze website).
Deze fotoreportage is echter niets om cynisch van te worden. Laat het
"zie je wel"-discours over aan de vele cynici die dit soort van zaken
zien als een sterk staaltje hilariteit, hiermee hun totale apathie
etalerend. Fawkes zal zijn symbolische waarde niet verliezen voor zij
die zijn hernieuwde associatie (met V uit V for Vendetta)
serieus nemen. Het is net daarom dat ik dit opiniestuk schrijf: boycot
de productie van Fawkes-maskers. Geloof je echt in de waarde die V via
Anonymous en Occupy uitdraagt (i.e. vrijheid voor iedereen)? Denk dan
liever twee keer na alvorens je zo'n masker aankoopt.